تفسیر سوره مبارکه بقره آیات ۱۰۶ و ۱۰۷ ... | تبلیغات سوء یهود بر ضد مسلمانان ...

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ

اَلسَّلامُ عَلَیکمْ یا اَهْلَ بَیتِ النُّبُوَّة

**************

تفسیر سوره مبارکه بقره آیات ۱۰۶ و ۱۰۷

۞ مَا نَنسَخْ مِنْ آيَةٍ أَوْ نُنسِهَا نَأْتِ بِخَيْرٍ مِّنْهَا أَوْ مِثْلِهَا ۗ أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ
هر (حکم و) آیه اى را نسخ کنیم، و یا (نسخ) آن را به تأخیر اندازیم، بهتر از آن، یا همانند آن را مى آوریم. آیا نمى دانستى که خداوند بر هر چیزى تواناست؟!
أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ۗ وَمَا لَكُم مِّن دُونِ اللَّهِ مِن وَلِيٍّ وَلَا نَصِيرٍ
آیا نمى دانستى که حکومت آسمانها و زمین، تنها از آن خداست؟! (و مى تواند هرگونه تغییر و تبدیلى در احکام خود طبق مصالح بدهد؟!) و جز خدا، سرپرست و یاورى براى شما نیست. (و اوست که مصلحت شما را مى داند).
سوره مبارکه بقره آیات ۱۰۶و ۱۰۷

هدف از نسخ
باز در این آیات، سخن از تبلیغات سوء یهود بر ضد مسلمانان است.
آنها گاه به مسلمانان مى گفتند: دین، دین یهود است و قبله، قبله یهود، و لذا پیامبر شما به سوى قبله ما (بیت المقدس) نماز مى خواند، اما هنگامى که حکم قبله تغییر یافت و طبق آیه ۱۴۴ همین سوره، مسلمانان موظف شدند به سوى کعبه نماز بگذارند، این دستاویز از یهود گرفته شد، آنها نغمه تازه اى ساز کرده گفتند:
اگر قبله اولى صحیح بود، پس دستور دوم چیست؟ و اگر دستور دوم صحیح است، اعمال گذشته شما باطل است!
قرآن در این آیات به ایرادهاى آنها پاسخ مى گوید و قلوب مؤمنان را روشن مى سازد.
مى گوید: هر حکمى را نسخ کنیم، و یا نسخ آن را به تأخیر اندازیم بهتر از آن یا همانندش را جانشین آن مى سازیم (ما نَنْسَخْ مِنْ آیَة أَوْ نُنْسِها نَأْتِ بِخَیْر مِنْها أَوْ مِثْلِها).
و این براى خداوند آسان است آیا نمى دانى که خدا بر همه چیز قادر است (أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللّهَ عَلى کُلِّ شَیْء قَدیرٌ).
آیا نمى دانى حکومت آسمان ها و زمین از آن خدا است (أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللّهَ لَهُ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الأَرْضِ).
او حق دارد هر گونه تغییر و تبدیلى در احکامش طبق مصالح بدهد، و او نسبت به مصالح بندگانش، از همه آگاه تر و بصیرتر است.
و آیا نمى دانى که جز خدا سرپرست و یاورى براى شما نیست ؟ (وَ ما لَکُمْ مِنْ دُونِ اللّهِ مِنْ وَلِیّ وَ لا نَصیر).
در واقع جمله اول این آیه، اشاره به حاکمیت خدا در احکام، و قادر بودن او بر تشخیص همه مصالح بندگان است، زیرا آن کس که مالک آسمان ها و زمین است از اسرار آنها آگاه است و کسى که از اسرار آنها آگاه باشد، از اسرار و مصالح انسان که جزئى از اجزاء آنها است کاملاً آگاه خواهد بود، بنابراین نباید مؤمنان به حرف هاى نابه جاى افراد مغرض که در مسأله نسخ احکام تردید مى کنند، گوش فرا دهند .
و جمله دوم، هشدارى است به آنها که تکیه گاهى غیر از خدا براى خود انتخاب مى کنند، چرا که در جهان تکیه گاه واقعى جز او نیست.

نکته ها:
۱ ـ آیا نسخ در احکام جایز است؟
نسخ از نظر لغت، به معنى از بین بردن و زائل نمودن است، و در منطق شرع، تغییر دادن حکمى و جانشین ساختن حکمى دیگر به جاى آن است، به عنوان مثال:
۱ ـ مسلمانان بعد از هجرت به مدینه، مدت شانزده ماه به سوى بیت المقدس نماز مى خواندند، پس از آن دستور تغییر قبله صادر شد، و موظف شدند هنگام نماز رو به سوى کعبه کنند.
۲ ـ در سوره نساء آیه ۱۵ درباره مجازات زنان زناکار، دستور داده شده که در صورت شهادت چهار شاهد، آنها را در خانه حبس کنند تا زمانى که مرگشان فرا رسد، یا خداوند راه دیگرى براى آنان مقرر دارد.
این آیه، به وسیله آیه دوم سوره نور نسخ شد، و در آن آیه مجازاتشان تبدیل به یکصد تازیانه گردید.
در اینجا ایراد معروفى است که به این صورت مطرح مى شود:
اگر حکم اول داراى مصلحتى بوده پس چرا نسخ شده؟
و اگر نبوده چرا از آغاز تشریع گردیده؟
و به تعبیر دیگر: چه مى شد از آغاز، حکم چنان تشریع مى گشت که احتیاجى به نسخ و تغییر نداشت؟
پاسخ این سؤال را دانشمندان اسلام از قدیم در کتب خود آورده اند، و حاصل آن با توضیحى از ما چنین است:
مى دانیم نیازهاى انسان گاه با تغییر زمان و شرائط محیط دگرگون مى شود، و گاه ثابت و بر قرار است، یک روز برنامه اى ضامن سعادت او است، ولى روز دیگر ممکن است بر اثر دگرگونى شرائط همان برنامه سنگ راه او باشد.
یک روز داروئى براى بیمار فوق العاده مفید است و طبیب به آن دستور مى دهد.
اما روز دیگر به خاطر بهبودى نسبى بیمار، ممکن است این دارو حتى زیانبار باشد، لذا دستور قطع آن و جانشین ساختن داروى دیگر را مى دهد.
ممکن است درسى در این سال براى دانش آموزى سازنده باشد، اما همین درس براى سال آینده بى فایده، معلم آگاه باید برنامه را آن چنان تنظیم کند که سال به سال، دروس مورد نیاز شاگردان تدریس شود.
این مسأله مخصوصاً با توجه به قانون تکامل انسان و جامعه ها روشن تر مى گردد، که در روند تکاملى انسان ها گاه برنامه اى مفید و سازنده است و گاه زیانبار و لازم التغییر، به خصوص در هنگام شروع انقلاب هاى اجتماعى و عقیدتى، لزوم دگرگونى برنامه ها در مقطع هاى مختلف زمانى روشن تر به نظر مى رسد.
البته نباید فراموش کرد اصول احکام الهى که پایه هاى اساسى را تشکیل مى دهد در همه جا یکسان است، هرگز اصل توحید یا عدالت اجتماعى و صدها حکم مانند آن، دگرگون نمى شود، تغییر در مسائل کوچک تر و دست دوم است.
این نکته را نیز نباید فراموش کرد که، ممکن است تکامل مذاهب به جائى برسد که آخرین مذهب به عنوان خاتم ادیان نازل گردد، به طورى که دگرگونى در احکام آن بعداً راه نیابد (شرح کامل این موضوع را در ذیل آیه ۴٠ احزاب در بحث خاتمیت به خواست خدا خواهیم آورد).
گر چه معروف است یهود، نسخ را به کلى منکرند و به همین دلیل دگرگونى قبله را بر مسلمانان ایراد مى گرفتند ولى، طبق منابع مذهبیشان ناچارند نسخ را بپذیرند.
چرا که طبق گفته تورات هنگامى که نوح(علیه السلام) از کشتى پیاده شد، خداوند همه حیوانات را بر او حلال کرد، ولى این حکم در شریعت موسى (علیه السلام) نسخ شد، و قسمتى از حیوانات تحریم گشت.
در تورات، سفر تکوین، فصل ۹، شماره ۳ مى خوانیم: و هر جنبنده اى که زندگى نماید براى تو طعام خواهد بود و همه را چون علف سبزه به شما دادم ولى عمومیت این حکم بعداً نسخ گردید.

۲ ـ منظور از آیه چیست؟
آیه در لغت، به معنى نشانه و علامت است و در قرآن در معانى گوناگونى به کار رفته از جمله:
۱ ـ فرازهاى قرآن که با نشانه هاى خاصى از هم تفکیک شده و به آیه معروف است چنان که در خود قرآن مى خوانیم: تِلْکَ آیاتُ اللّهِ نَتْلُوها عَلَیْکَ بِالْحَقِّ .
۲ ـ معجزات نیز به عنوان آیه معرفى شده، چنان که در مورد معجزه معروف موسى (علیه السلام) ید بیضاء مى خوانیم: وَ اضْمُمْ یَدَکَ إِلى جَناحِکَ تَخْرُجْ بَیْضاءَ مِنْ غَیْرِ سُوء آیَةً أُخْرى: دستت را در گریبان تا زیر بغل فرو بر، به هنگامى که خارج مى شود سفیدى و درخشندگى بى عیب و نقصى دارد و این معجزه دیگر است .
۳ ـ به معنى دلیل و نشانه خداشناسى و یا معاد نیز آمده، چنان که مى خوانیم: وَ جَعَلْنَا اللَّیْلَ وَ النَّهارَ آیَتَیْنِ: ما شب و روز را دو دلیل (براى شناسائى خدا) قرار دادیم .
و در مورد استدلال براى معاد مى فرماید: وَ مِنْ آیاتِهِ أَنَّکَ تَرَى الأَرْضَ خاشِعَةً فَإِذا أَنْزَلْنا عَلَیْهَا الْماءَ اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ إِنَّ الَّذی أَحْیاها لَمُحْیِ الْمَوْتى إِنَّهُ عَلى کُلِّ شَیْء قَدیرٌ: از نشانه هاى او این است که زمین را پژمرده و خاموش مى بینى اما هنگامى که آب (باران) بر آن فرو مى ریزیم به جنبش مى آید و گیاهان آن مى روید، همان کسى که زمین را زنده کرد مردگان را نیز زنده مى کند، او بر همه چیز قادر است .
۴ ـ به معنى اشیاء چشمگیر مانند بناهاى مرتفع و عالى، نیز آمده، چنان که مى خوانیم: أَ تَبْنُونَ بِکُلِّ ریع آیَةً تَعْبَثُونَ: آیا در هر مکان مرتفعى بنائى مى سازید و در آن سر گرم مى شوید ؟
ولى روشن است این معانى گوناگون در واقع همه به یک قدر مشترک باز گشت مى کند و آن مفهوم نشانه است.
اما در آیات مورد بحث، که قرآن مى گوید: اگر آیه اى را نسخ کنیم همانند آن و یا بهتر از آن را خواهیم آورد، اشاره به احکام مى باشد، که اگر یکى نسخ گردد بهتر از آن نازل مى شود، و یا اگر معجزه یکى از پیامبران منسوخ گردد به پیامبر بعد معجزه اى گویاتر داده مى شود.
قابل توجه این که: در بعضى از روایات که در تفسیر آیه فوق وارد شده مى بینیم نسخ آیه به مرگ امام(علیه السلام) و جانشین شدن امام(علیه السلام) دیگر تفسیر شده است که البته به عنوان بیان یک مصداق است، نه براى محدود کردن مفهوم وسیع آیه.

۳ ـ تفسیر جمله نُنْسِها
جمله نُنْسِها که در آیات مورد بحث بر جمله نَنْسَخ عطف شده در اصل از ماده انساء به معنى تأخیر انداختن و یا حذف کردن و از اذهان بردن است.
اکنون این سؤال پیش مى آید مفهوم این جمله با در نظر گرفتن جمله نَنْسَخ چیست؟
در پاسخ مى گوئیم: منظور در اینجا این است: اگر ما آیه اى را نسخ کنیم و یا نسخ آن را طبق مصالحى به تأخیر بیندازیم در هر صورت بهتر از آن یا همانند آن را مى آوریم.
بنابراین جمله نَنْسَخ اشاره به نسخ در کوتاه مدت است و جمله نُنْسِها نسخ در دراز مدت (دقت کنید).
در اینجا بعضى احتمالات دیگر داده اند که در مقایسه با تفسیرى که گفتیم چندان قابل ملاحظه نیست.
۴ ـ تفسیر أَوْ مِثْلِها
سؤال دیگرى مطرح مى شود که منظور از أَوْ مِثْلِها چیست؟ اگر حکمى همانند حکم گذشته باشد که تغییر اولى بیهوده به نظر مى رسد، چه لزومى دارد چیزى را نسخ کنند و همانندش را جانشین آن سازند؟ باید ناسخ از منسوخ بهتر باشد تا نسخ قابل قبول گردد.
در پاسخ این سؤال باید گفت: منظور از مثل این است که حکم و قانونى را مى آوریم که در زمان بعد اثرش همانند قانون قبل در زمان گذشته باشد.
توضیح این که: ممکن است حکمى امروز داراى آثار و فوائدى باشد ولى فردا این آثار را از دست بدهد، در این صورت باید این حکم نسخ گردد و حکم جدیدى به جاى آن بنشیند که اگر از آن بهتر نباشد، لااقل آثارى را که حکم سابق در زمان گذشته داشت حکم جدید در این زمان داشته باشد، و به این ترتیب هیچ گونه ایرادى باقى نمى ماند.

منبع (ادامه ...):